आधुनिक जगतात सोशल मीडिया हे आपल्या आयुष्याचा अविभाज्य भाग बनले आहे. अगदी लहान मुलांपासून ते मोठ्यांपर्यंत सर्व वयोगटातील लोक सोशल मीडियाचा मोठ्या प्रमाणात वापर करत आहेत. यामुळे लहान मुलांमध्ये सोशल मीडियाचा वापर वाढत चालला आहे. या वाढत्या वापरामुळे काही फायदे तर काही तोटेही निश्चितच दिसून येतात.

फायदे:-

सोशल मीडियामुळे मुलांना विविध विषयांवर माहिती मिळवण्यास आणि शिकण्यास मदत होते. शैक्षणिक व्हिडिओज, लेख आणि इतर शैक्षणिक संसाधने सोशल मीडियावर भरपूर प्रमाणात उपलब्ध आहेत. मुले त्यांच्या आवडीच्या विषयांवर तज्ज्ञांकडून शिकू शकतात, विज्ञान प्रयोगांची व्हिडिओज पाहू शकतात किंवा जगातील वेगवेगळ्या ठिकाणांबद्दल जाणून घेऊ शकतात. सोशल मीडियामुळे दूर असलेल्या मित्रांना आणि नातेवाईकांना जवळ करता येते. मुले जगातील नवीन लोकांशी मित्रत्व जोडू शकतात आणि त्यांच्याशी संवाद साधू शकतात. समान आवडी असलेल्या लोकांशी गटात्मक चर्चा करता येतात किंवा ऑनलाइन सहयोगी प्रकल्पांवर काम करू शकतात. यामुळे मुलांच्या सामाजिक कौशल्यांचा विकास होण्यास मदत होते. 

सोशल मीडिया मुलांना त्यांच्यातील कलात्मक आणि सर्जनशील बाजूला जगासमोर आणण्यासाठी व्यासपीठ प्रदान करते. ते त्यांचे विचार, कल्पना आणि कलाकृती इतरांसोबत शेअर करू शकतात. जसे की, स्वतः रंगवलेले चित्र, लिहिलेल्या कविता किंवा संगीत तयार केले असतील तर तेही ते लोकांसोबत शेअर करू शकतात. इतरांच्या प्रतिसादामुळे मुलांचा आत्मविश्वास वाढण्यास मदत होते आणि त्यांच्या सर्जनशीलतेला आणखी प्रोत्साहन मिळते. सोशल मीडिया मुलांसाठी मनोरंजनाचा एक उत्तम स्रोत आहे. ते मनोरंजनात्मक खेळ, विनोदी व्हिडिओज आणि इतर मनोरंजक सामग्रीचा आनंद घेऊ शकतात. शैक्षणिक उपक्रम , कथाकथन किंवा ऑनलाइन कोडे सोडवण्यासारख्या उपयुक्त मनोरंजनाच्या माध्यमांमुळे मुले शिकत असतानाच मनोरंजनही करू शकतात.

तोटे:-

सोशल मीडियाचा वापर वाढत असताना लहान मुलांमध्येही सोशल मीडियाचा वापर वाढत आहे. सोशल मीडियाचे काही फायदे असले तरी, लहान मुलांसाठी त्याचे अनेक तोटे देखील आहेत.

सोशल मीडियावर मुलांना त्रास देणे, अपमानजनक टिप्पणी करणे, धमकावणे यासारख्या सायबरबुलींगचा सामना करावा लागू शकतो. तसेच लैंगिक शोषण, बाल छेडछाड आणि मानवी तस्करी यासारख्या ऑनलाइन शोषणाच्या धोक्यास मुले बळी पडू शकतात. सोबतच बनावट प्रोफाइल आणि स्कॅमर्सद्वारे फसवणूक होण्याची शक्यता असते.

सोशल मीडिया व्यसनाधीन होण्याची शक्यता मुलांमध्ये जास्त असते. ते सोशल मीडियावर जास्त वेळ घालवू शकतात आणि अभ्यास, खेळ आणि इतर महत्त्वाच्या गोष्टींकडे दुर्लक्ष करू शकतात. तसेच सोशल मीडियामुळे मुलांमध्ये झोपेची कमतरता, डोळ्यांच्या समस्या आणि लठ्ठपणा यांसारख्या शारीरिक आरोग्याच्या समस्या उद्भवू शकतात.

सोशल मीडियावर इतर मुलांशी तुलना करण्याची आणि नकारात्मक टिप्पण्यांना सामोरे जाण्याची शक्यता असते, ज्यामुळे मुलांचा आत्मविश्वास कमी होऊ शकतो. तसेच सोशल मीडियामुळे मुलांमध्ये नैराश्य आणि चिंता यांसारख्या मानसिक आरोग्याच्या समस्या उद्भवू शकतात. सोशल मीडियाच्या जगात रमून जाण्यामुळे मुले वास्तविक जीवनातील सामाजिक संबंध आणि अनुभवांपासून दूर जाऊ शकतात. आणखी एक महत्वाचं म्हणजे सोशल मीडियामुळे मुलांची एकाग्रता कमी होऊ शकते आणि त्यांच्या अभ्यासावर विपरीत परिणाम होऊ शकतो. या सगळ्यामुळे सोशल मीडियामुळे मुले अभ्यासासाठी वेळ न देता सोशल मीडियावर जास्त वेळ घालवू शकतात, ज्यामुळे त्यांच्या शैक्षणिक कामकाजावर परिणाम होतो. तसेच सोशल मीडियावर मुले आपली वैयक्तिक माहिती आणि फोटो शेअर करतात, ज्यामुळे त्यांच्या गोपनीयतेचे उल्लंघन होण्याचा धोका असतो.

उपाय :-

1. वेळेची मर्यादा निश्चित करा – जसे 10 वर्षांपेक्षा कमी वयोगटातील मुलांसाठी दररोज 30 मिनिटे आणि 10 ते 14 वर्षांच्या वयोगटातील मुलांसाठी दररोज 45 मिनिटे सोशल मीडियाचा वापर मर्यादित करा. स्क्रीन टाइम मॉनिटरिंग अॅप्सचा वापर करून वेळेवर नियंत्रण ठेवा. अनेक स्मार्टफोन आणि टॅबलेटमध्ये अंतर्भूत स्क्रीन टाइम मॉनिटरिंग फीचर्स देखील असतात. सोशल मीडियाचा वापर करण्यासाठी विशिष्ट वेळ निश्चित करा, जसे की जेवणानंतर किंवा झोपण्यापूर्वी नाही.

2. संवाद – “सोशल मीडियावर तुम्हाला काय आवडते?” किंवा “तुम्हाला कधी सायबरबुलींगचा अनुभव आला आहे का?” असे प्रश्न विचारून मुलांशी संवाद साधा.  यादरम्यान काही विषय जसे सोशल मीडियाच्या फायदे आणि तोटे, सायबर धोके, ऑनलाइन सुरक्षितता, डिजिटल नागरिकत्व, आणि सोशल मीडियावर जबाबदारीने कसे वागावे यांवर चर्चा करा.   मुलांना त्यांच्या भावना व्यक्त करण्यासाठी प्रोत्साहित करा आणि त्यांच्या चिंता दूर करण्यासाठी त्यांना मदत करा.

3. पर्यायी उपक्रम – मुलांना काही मैदानी खेळ खेळवता येतील जसे क्रिकेट, फुटबॉल, सायकल चालवणे, पोहणे, इत्यादी. किंवा चित्रकला, नृत्य, संगीत, नाट्य, इत्यादी छंद जोपासू शकता. पुस्तके, मासिके, वृत्तपत्रे, इत्यादीचे वाचन करू शकता. काहीतरी सामाजिक कार्य करू शकता जसे स्वयंसेवी संस्थांमध्ये सहभाग, वृक्षारोपण मोहीम, स्वच्छता मोहीम, इत्यादी.

4. तंत्रज्ञानाचा योग्य वापर – सोशल मीडिया अकाउंटची गोपनीयता सेटिंग्ज कशी वापरायची हे मुलांना शिकवा. वैयक्तिक माहिती: वैयक्तिक माहिती, जसे की घरचा पत्ता, फोन नंबर, शाळा, इत्यादी सोशल मीडियावर कधीही शेअर करू नये हे मुलांना शिकवा.

5. पालकांनी स्वतःचे सोशल मिडियाच्या वापरावर नियंत्रण ठेवा – स्वतःसाठी सोशल मीडियाचा वापर मर्यादित करा आणि मुलांसमोर त्याचे पालन करा. मुलांसोबत वेळ घालवताना तंत्रज्ञानाचा वापर टाळा. मुलांशी सोशल मीडियावर तुमच्या अनुभवांबद्दल बोला आणि त्यांना तुमच्याकडून शिकण्याची संधी द्या.

6. शैक्षणिक संसाधने – मुलांना ऑनलाइन शैक्षणिक व्हिडिओ, ॲप्स आणि माहितीपूर्ण वेबसाइट्सचा वापर करण्यास प्रोत्साहित करा. मुलांना त्यांच्या आवडीच्या क्षेत्रातील ऑनलाइन कम्युनिटी शोधायला लावा. यामुळे त्यांच्या ज्ञानात वाढ होऊन नवीन मित्रही मिळू शकतात.

लहान मुलांसाठी सोशल मीडिया हा एक दुधारी तलवार आहे. पालकांनी समतोल राखून मुलांची सोशल मीडियाची सवय कमी करताना याचा फायद्यास्पद वापर कसा करावा हेही शिकवणे गरजेचे आहे. मुलांना जबाबदारीने सोशल मीडिया वापरण्यासाठी तयार करावे. यामुळे ते ऑनलाइन जगतातील फायद्यांचा लाभ घेऊ शकतील आणि धोक्यांपासून स्वतःचे रक्षणही करू शकतील. लहान मुलांची सोशल मीडियाची सवय कमी करणे हे एक आव्हान आहे, परंतु योग्य प्रयत्न आणि मार्गदर्शनाने ते शक्य आहे. पालकांनी मुलांशी खुलेपणाने संवाद साधून, पर्यायी क्रियाकलापांना प्रोत्साहन देऊन आणि तंत्रज्ञानाचा योग्य वापर करून हे नक्कीच साध्य करता येईल.