माणिक बंडोजी इंगळे हे तुकडोजी महाराजांचे पहिले नाव होते. महाराष्ट्रातील अमरावती जिल्ह्यातील यावली गावात १९०९ मध्ये एका गरीब कुटुंबात त्यांचा जन्म झाला. रामटेक, सालबर्डी, रामदिघी आणि गोंदोडा येथील खडबडीत जंगलात ते लहानपणापासून मोठे झाले. अडकोजी महाराजांचे ते शिष्य होते.
तुकडोजी महाराजांचे विचार समाजसुधारणा, भक्ती आणि समतेवर आधारित होते. त्यांनी अस्पृश्यता, जातिभेद आणि सामाजिक वाईट गोष्टींचा निषेध केला. समाजातील सर्व जाती आणि धर्मातील लोकांमध्ये प्रेम आणि बंधुभाव निर्माण करण्याचा प्रयत्न त्यांनी केला.
1. दुसऱ्याबद्दल करुणा
याचा अर्थ असा आहे की, आपण इतराके संवेदनशील असावे जेणेकरून आपण इतरांना होणारा त्रास किंवा दुःख जाणून घेऊ शकतो. इतरांच्या वेदना ओळखून त्यांच्यासाठी आपल्या मनात दया निर्माण व्हायला हवी. तुकडोजी महाराज म्हणतात, ज्या व्यक्तीला इतरांचे दुःख जाणवते तेच खरे तर ईश्वराचा आवाज ओळखू शकतात.
2. उद्योग आणि मोक्ष
येथे “उद्योग” म्हणजे आपले कर्तव्य, ध्येय किंवा काम. तुकडोजी महाराज सांगतात, ज्याप्रमाणे ईश्वरभक्त मोक्ष मिळवण्यासाठी प्रयत्न करतात, तद्वतच ज्या व्यक्तीने आपले कर्तव्य कठोर परिश्रम करून पार पाडते त्यालाही आपल्या कामात समाधान आणि आनंद मिळतो.
दुसरा विचार सांगतो की, जर एखाद्या व्यक्तीने केवळ स्वतःच्या गरजा भागविण्यासाठीच काम केले तर तो व्यक्ती अडचणीत येऊ शकतो. पण जो आपल्या कामाचा उपयोग समाजाच्या हितासाठी आणि राष्ट्राच्या विकासासाठी करतो, त्याच्या कामामुळे त्यालाही समाधान (मोक्ष) मिळते.
3. प्रेम आणि मरण
याचा अर्थ असा आहे की, ज्या व्यक्तीचे प्रेम खरे आणि सच्चे असते, ते कधीही कमी होत नाही, विशेषत: कठीण परिस्थितींमध्येही नाही. अशी व्यक्ती मृत्युलाही सामोरी जाण्यास घाबरत नाही कारण त्यांना माहित असते की त्यांचे प्रेम अमर आहे.
4. त्याग आणि सुख
येथे तुकडोजी महाराज समाजाच्या हितासाठी स्वतःचे सुख सोडून देणाऱ्या व्यक्तींबद्दल बोलतात. उदाहरणार्थ, एखादा स्वातंत्र्यसैनिक ज्याला देशासाठी तुरुंगात जावे लागते पण त्याच्या त्यागामुळे समाज सुखी होतो. अशा व्यक्तींच्या समोर पैसा कमावणे महत्वाचे वाटत नाही कारण त्यांचे सुख समाजाच्या सुखात आहे.
5. सत्य आणि दिखावा
याचा अर्थ असा आहे की, सत्य हे नेहमीच प्रभावी असते. खरे बोलणे आणि सत्यतेने वागणे हेच खरे महत्त्वाचे असते. बाहेरून कितीही श्रीमंत किंवा दिसण्यासारखे असले तरी, जर एखादी व्यक्ती खोटे बोलत असेल तर सत्याने तो कधीही जिंकू शकत नाही.
6. स्वातंत्र्य आणि गुलामगिरी
येथे “स्वातंत्र्य” म्हणजे मनाची आणि शरीराची स्वतंत्रता आणि “गुलामगिरी” म्हणजे बंधनेत राहणे. तुकडोजी महाराज म्हणतात की, सुखवस्तू आणि ऐशारा असलेल्या पिंजऱ्यात राहण्यापेक्षा स्वतंत्र असणे आणि मोकळ्या हवेत राहणे चांगले.
तुकडोजी महाराजांचे विचार समाजसुधारणा, भक्ती आणि समतेवर आधारित होते. त्यांनी अस्पृश्यता, जातिभेद आणि सामाजिक वाईट गोष्टींचा निषेध केला. समाजातील सर्व जाती आणि धर्मातील लोकांमध्ये प्रेम आणि बंधुभाव निर्माण करण्याचा प्रयत्न त्यांनी केला. या स्पष्टीकरणांवरून तुम्ही तुकडोजी महाराजांच्या विचारांचे सार समजू शकता. या विचारांचा आपल्या जीवनात स्वीकार करून आपण एक चांगले आणि समृद्ध समाज निर्माण करू शकतो. त्यांचे हे विचार आपल्या सर्वांना चांगले आणि समृद्ध जीवन जगण्यासाठी मार्गदर्शन करतात.
7. स्त्री शिक्षण:
तुकडोजी महाराज स्त्री शिक्षणाचे प्रखर समर्थक होते. त्यांच्या मते, स्त्री शिक्षण हे समाजाच्या प्रगतीसाठी अत्यंत आवश्यक आहे. त्यांनी अनेक वेळा स्त्री शिक्षणाचे महत्व अधोरेखित केले आणि स्त्रियांना शिक्षण घेण्यासाठी प्रोत्साहन दिले.त्यांनी मुलींसाठी शाळा स्थापन केल्या. त्यांनी स्त्रियांना शिक्षण घेण्यासाठी प्रोत्साहन दिले. तसेच त्यांनी स्त्रियांसाठी शिक्षण मोफत केले. त्यांनी स्त्रियांसाठी शिक्षण घेणे आवश्यक असल्याचे सांगितले.
स्त्री शिक्षणाबाबत तुकडोजी महाराजांचे काही विचार:
- “स्त्री शिक्षण हे समाजाच्या प्रगतीसाठी अत्यंत आवश्यक आहे.”
- “शिक्षित स्त्रिया घराचे आणि समाजाचे मंदिर बनवतात.”
- “स्त्रियांना शिक्षण घेण्यापासून रोखणे हे समाजाच्या हिताचे नाही.”
- “शिक्षणामुळे स्त्रियांच्या जीवनात सकारात्मक बदल घडून येतात.”
8. ईश्वर प्राप्ती:
तुकडोजी महाराज हे एक थोर समाजसुधारक आणि संत होते. त्यांच्या विचारांमध्ये ईश्वर प्राप्तीला खूप महत्व आहे. त्यांच्या मते, ईश्वर प्राप्ती हे जीवनाचे परम ध्येय आहे. ईश्वराची भक्ती करणे हे ईश्वर प्राप्तीसाठी सर्वात महत्वाचे आहे. भक्तीमध्ये प्रेम, विश्वास आणि समर्पण यांचा समावेश आहे. सत्कर्म करणे हे ईश्वर प्राप्तीसाठी आवश्यक आहे. सत्कर्मामध्ये इतरांची सेवा, दानधर्म आणि क्षमा यांचा समावेश आहे. ईश्वराचे ज्ञान प्राप्त करणे हे ईश्वर प्राप्तीसाठी आवश्यक आहे. ज्ञानामुळे आपण ईश्वराच्या स्वरूपाला समजून घेऊ शकतो. ईश्वर प्राप्तीसाठी आपल्याला स्वार्थ आणि इच्छा यांचा त्याग करावा लागेल. नैतिक जीवन जगणे हे ईश्वर प्राप्तीसाठी आवश्यक आहे. नैतिक जीवनात सत्य, अहिंसा आणि प्रेम यांचा समावेश आहे.
कविता:
- राजास जी महाली, सौख्ये कधी मिळाली
ती सर्व प्राप्त झाली, या झोपडीत माझ्या॥१॥
भूमीवरी पडावे, ताऱ्यांकडे पहावे
प्रभुनाम नित्य गावे, या झोपडीत माझ्या॥२॥
पहारे आणि तिजोऱ्या, त्यातूनी होती चोऱ्या
दारास नाही दोऱ्या, या झोपडीत माझ्या॥३॥
जाता तया महाला, ‘मज्जाव’ शब्द आला
भितीनं यावयाला, या झोपडीत माझ्या॥४॥
महाली माऊ बिछाने, कंदील शामदाने
आम्हा जमीन माने, या झोपडीत माझ्या॥५॥
येता तरी सुखे या, जाता तरी सुखे जा
कोणावरी न बोजा, या झोपडीत माझ्या॥६॥
पाहून सौख्यं माझे, देवेंद्र तोही लाजे
शांती सदा विराजे, या झोपडीत माझ्या॥७॥
- कशाला काशी जातो रे बाबा, कशाला पंढरी जातो ?
संत सांगती ते ऐकत नाही, इंद्रियांचे ऐकतो
कीर्तनी मान डोलतो परि कोंबडी-बकरी खातो
वडीलजनाचे श्राध्द कराया, गंगेमाजी पिंड देतो
खोटा व्यापार जरा ना सोडी, तो देव कसा पावतो
झालेले मागे पाप धुवाया देवापुढे नवस देतो
तुकड्या म्हणे सत्य आचरणावाचोनी, कोणीच ना मुक्त होतो