कडुबाई खरात वैयक्तिक जीवन इंदिराबाई खरात म्हणून ओळखल्या जाणार्‍या कडूबाई खरातांचा जन्म जळगाव जिल्ह्यातील एका साध्या कुटुंबात झाला. त्यांचे वडील शंभु खरात आणि आई गौतमी खरात होत्या. लहानपणापासूनच कडूबाईंना गाण्याची ओढ होती. घरातल्या घरात त्या मधुर स्वरात गाणी गायत असत.

त्यांचं ते गायन ऐकून त्यांच्या आई-वडिलांना कळालं की त्यांच्या मुलीमध्ये एक गायिका बनण्याची क्षमता आहे. त्यांनी कडूबाईंना प्रोत्साहन दिलं आणि स्थानिक गावकर्त्यांकडून त्यांचं गायन शिक्षण सुरू करवून दिलं. कडूबाईंनी प्राथमिक शिक्षण जळगाव जिल्ह्यातील शाळेत पूर्ण केलं.

कडुबाई खरात यांची कारकीर्द

लहानपणापासूनच सुमधुर स्वरात गाणी गायत असलेल्या कडूबाई खरात यांनी लवकरच आपल्या गायनाने लोकांची मने जिंकली. पण खरी प्रसिद्धी त्यांना डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांच्यावर आधारित भीमगीते गाण्यामुळे मिळाली. त्यांची भावपूर्ण आणि उत्स्फूर्त गायनशैली श्रोत्यांना थक्क करीत असे.

केवळ मनोरंजनापेक्षा त्यांचं गायन हे समाज परिवर्तनाचं माध्यम बनलं. डॉ. आंबेडकरांच्या विचारांचा प्रचार आणि वंचित समाजातील लोकांना सशक्त करणे यासाठी त्यांनी आपल्या गायनाचा प्रभावी वापर केला. त्यांच्या भीमगीतांमधून सामाजिक न्याय आणि समानतेचा संदेश सर्वत्र पोहोचला. या योगदानासाठी त्यांना पद्मश्री पुरस्कारासह अनेक पुरस्कारांने सन्मानित करण्यात आलं. कडूबाई खरात या मराठी लोकसंगीताच्या अभिमानास्पद गायिका आहेत.

कडूबाई खरात यांच्या संगीत कारकिर्दीचा आणि सामाजिक कार्याचा वेध घेणं आवश्यक आहे. जळगाव जिल्ह्यातील एका साध्या कुटुंबात जन्मलेल्या कडूबाईंनी लहानपणापासूनच गाण्याची आवड बाळगली. त्यांच्या आई-वडिलांनी त्यांच्या या नैसर्गिक प्रतिभेला ओळखून त्यांना प्रोत्साहन दिले आणि स्थानिक गावकर्त्यांकडून त्यांचं गायन शिक्षण सुरू करवून दिलं. त्यामुळेच कडूबाई लहान वयातच गाण्याच्या कार्यक्रमांमध्ये सहभागी होऊ लागल्या.

कडूबाईंच्या कारकिर्दीचा एक निर्णायक टप्पा म्हणजे डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांच्यावर आधारित भीमगीते गायला सुरुवात करणे. त्यांच्या गायनातून त्यांनी समाजात परिवर्तन घडवून आणण्याचा प्रयत्न केला. त्यांची गाणी फक्त मनोरंजनात्मक नसून त्यात सामाजिक संदेशही असत. “तुम्ही खाता त्या भाकरीवर” आणि “कुंकू लाविलं रमानं”सारखी गीते यांच्या सामाजिक बोलपटाची उत्तम उदाहरणं आहेत. अगदी “नाळ” या चित्रपटातही त्यांचं गायन झळालं.

त्यांनी डॉ. आंबेडकर यांच्या शिकवणींचा प्रचार करण्यासाठी आणि वंचित घटकांना सक्षम करण्यासाठी अथक प्रयत्न केले. त्यांच्या गायनाने लोकांना जागृत केलं आणि त्यांना आपल्या हक्कांसाठी लढण्याची प्रेरणा दिली.

महाराष्ट्राच्या लोकसंगीत परंपरेत कडूबाई खरात यांचं स्थान अढळ आहे. त्यांनी आपल्या अद्वितीय शैलीने आणि सामाजिक संदेश देणारी गीतं गाऊन लोकसंगीताला नवी ऊंची दिली. आजही त्यांची गाणी अनेकांना प्रेरणा देत आहेत आणि समाज परिवर्तनाची ज्योत तेवत ठेवण्यासाठी प्रेरणा देत आहेत.

कडुबाई खरात याना पुरस्कार

त्यांच्या अद्वितीय गायन शैली आणि समाजाभिमुख गाण्यांमुळे कडूबाई खरात यांचा वर्षांनुवर्षे सन्मान केला गेला. त्यांना मिळालेल्या काही प्रमुख पुरस्कारांमध्ये डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर जीवन गौरव पुरस्कार (२०२२) हा त्यांच्या डॉ. आंबेडकर विचारांच्या प्रसारासाठी केलेल्या योगदानाची ओळख आहे.

तसेच महाराष्ट्र राज्य लोकसंगीत पुरस्कार (२०२१) हा त्यांनी मराठी लोकसंगीतामध्ये केलेल्या योगदानाची मान्यता आहे. त्यांना कबीर कला पुरस्कार (२०२०) आणि फुले पुरस्कार (२०१९) या पुरस्कारांनीही गौरव करण्यात आले, ज्यामुळे त्यांच्या सामाजिक परिवर्तनावर भर देणाऱ्या कार्याचा आणि समाजातील सर्व घटकांच्या सन्मानतेचा पुरस्कार झाला.

काही उल्लेखनीय पुरस्कारांमध्ये लता मंगेशकर पुरस्कार (२०१८) आणि पद्मश्री पुरस्कार (२०१७) यांचा समावेश आहे. हे सर्व पुरस्कार कडूबाई खरात यांच्या कलेची आणि समाजाबद्दल असलेल्या त्यांच्या निष्ठेची मोठी मान्यता आहेत.

त्यांनी केवळ मराठी लोकसंगीताला समृद्ध केलं नाही तर त्यांनी आपल्या गायनाच्या माध्यमातून वंचित घटकांनाही सक्षम बनवलं. त्यांची गाणी केवळ मनोरंजनात्मक नसून, तर सामाजिक परिवर्तनाचं आणि सशक्तीकरणाचं बुलंद स्वर बनली. आजही कडूबाई खरात यांची गाणी आणि पुरस्कार हे त्यांच्या अविस्मरणीय योगदानाचं प्रतीक आहेत.

कडुबाई खरात यांची भीमगीते –

डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांच्या विचारांचा समाज परिवर्तनावर झालेला प्रभाव “भीमगीते” या स्वरूपात कलात्मक अभिव्यक्तीला जाऊन पोहोचला. ही गाणी केवळ मनोरंजन नाही तर सामाजिक जागृतीची आणि चळवळीची धारा आहे. या गीतांमधून आंबेडकरीय विचारधारेचा प्रचार केला जातो. जातीय भेदभाव आणि अस्पृश्यता यांच्या विरोधात आवाज उठवला जातो. शिक्षणाचे महत्व अधोरेखित केले जाते.

स्वावलंबनाचे बळ दिले जाते आणि संघर्षाची वृत्ती रुजवली जाते. भीमगीतांचा समाजावर मोठा प्रभाव पडला आहे. विशेषतः दलित समाजात या गीतांनी जागृती आणली. त्यांना स्वत:च्या हक्कांसाठी लढण्याची प्रेरणा मिळाली. या गाण्यांमधून समाजात बंधुत्वाची भावना निर्माण झाली आणि सामाजिक परिवर्तनाची चळवळ उभी राहण्यास मदत झाली. शरणकुमार गायकवाड, आनंद शिंदे, मिलिंद शिंदे यासारख्या कलाकारांनी गेळ्या, भजनांसारख्या वेगवेगळ्या स्वरूपात भीमगीते जनसामान्यांपर्यंत पोहोचविली.

आजही भीमगीतांचे महत्व काय तें विचारणीय आहे. जरी काही प्रमाणात प्रगती झाली असली तरी जातीय भेदभाव पूर्णपणे संपलेला नाही. त्यामुळे समाजात समानता आणण्यासाठी भीमगीतांचा संदेश आणि प्रेरणा आजही आवश्यक आहे. या गाण्यांमधून नवीन पिढीला आंबेडकरीय विचारधारेची ओळख करून दिली जाऊ शकते. तसेच, समाजातील वेगवेगळ्या स्तरांवर भीमगीते पोहोचवून त्यांच्या सुरातून सामाजिक परिवर्तनाची ज्योत जागृत ठेवणे आवश्यक आहे. जेणेकरून समानता आणि बंधुत्वाचे स्वप्न पूर्णत्वास जाईल.

कडुबाई खरात भीमगायकांची गरज

समाजात अजूनही जातीयवाद, अस्पृश्यता आणि अन्याय मोठ्या प्रमाणात रूढ आहेत. अशा परिस्थितीत भीमगीते आणि भीम गायकांची गरज काय तें विचार करणे आवश्यक आहे.

भीमगीते ही फक्त मनोरंजनाचे साधन नसून सामाजिक परिवर्तनाचे शक्तिशाली हत्यार आहेत. या गाण्यांच्या माध्यमातून डॉ. आंबेडकरांचे विचार लोकांपर्यंत पोहोचतात आणि समाजातील वंचितांना समानतेसाठी झगडण्याची प्रेरणा मिळते. इतकेच नाही तर ही गाणी समाजात बंधुता व बंधुभाव निर्माण करतात.

भीमगीते ही महाराष्ट्राची एक समृद्ध सांस्कृतिक परंपरा आहे. पिढ्यांपिढ्या या गाण्यांनी लोकांना प्रेरणा आणि मार्गदर्शन दिले आहे. त्यामुळेच नवीन पिढीला या गीतांशी आणि त्यातून मिळणाऱ्या विचारांशी जोडणे आवश्यक आहे. तसेच, भीमगीते ही शिक्षण आणि जागरूकतेचे प्रभावी साधन आहेत.

या गाण्यांमधून मुलांना समानता, न्याय आणि बंधुता यांचे संस्कार करता येतात. सोबतच अंधश्रद्धा आणि गैरसमज दूर करण्याचे कामही या गाण्यांद्वारे करता येते. कला आणि मनोरंजनाच्या क्षेत्रात देखील भीमगीतांचे योगदान लक्षणीय आहे. या गाण्यांमध्ये संगीत, नृत्य आणि साहित्य यांचा सुंदर संगम पाहायला मिळतो. विविध गायकांमुळे आणि कलाकारांमुळे भीमगीते अधिक आकर्षक बनली आहेत. 

एकूणच, मराठमोळी गायिका कडूबाई खरात यांचं गायन आणि समाजाभिमुख गाण्यांमुळे त्यांनी मराठी लोकसंगीतात अढळ स्थान निर्माण केलं आहे. लहानपणापासूनच गाण्याची आवड असलेल्या कडूबाईंनी आपल्या गायनाने सर्वांनाच मोहून टाकलं. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांच्यावर आधारित गायलेल्या भीमगीतांमुळे त्या सर्वश्रेष्ठ गायिका म्हणून प्रसिद्ध झाल्या. भावपूर्ण आणि उत्स्फूर्त गायनशैली ही त्यांची विशेष ओळख होती.

मनोरंजनापेक्षा त्यांचं गायन हे समाज परिवर्तनाचं शक्तिशाली माध्यम बनलं. डॉ. आंबेडकरांच्या विचारांचा प्रसार आणि वंचित समाजातील लोकांचं सशक्तीकरण करण्यासाठी त्यांनी आपल्या गायनाचा प्रभावी उपयोग केला. त्यांच्या भीमगीतांमधून सामाजिक न्याय आणि समानतेचा संदेश सर्वदूर पोहोचला.

या अमूल्य योगदानाबद्दल त्यांना पद्मश्री पुरस्कारासह अनेक पुरस्कारांनी सन्मानित करण्यात आलं. महाराष्ट्राच्या लोकसंगीत क्षेत्रातील कडूबाई खरातांचं स्थान अतुलनीय आहे. त्यांनी आपल्या अनोख्या गायनशैली आणि समाजाना जागृत करणाऱ्या गीतांमुळे लोकसंगीताला नवी दिशा दिली. आजही त्यांची गाणी अनेकांना प्रेरणा देत आहेत आणि समाजातील सकारात्मक बदलांसाठी प्रेरणास्थान बनली आहेत.

कडूबाईंसारखे भीमगायक आणि कलावंत या समाजासाठी गरजेचे आहेत. भीमगीते आणि भीम गायक हे समाजासाठी अत्यंत आवश्यक आहेत. सामाजिक परिवर्तन, सांस्कृतिक वारसा, शिक्षण, जागरूकता आणि कला यासारख्या अनेक क्षेत्रात यांची महत्त्वपूर्ण भूमिका आहे. साहित्याच्या दृष्टीतून अतिशय महत्वाची कलाकृति आहे.

भविष्यातही भीमगीतांच्या माध्यमातून समाजात समानता आणि बंधुता स्थापित करण्याचा प्रयत्न करणे गरजेचे आहे. हा आपला सांस्कृतिक वारसा निरंतर पुढे चालत राहणे गरजेचे आहे. गुरु शिष्य परांपरेतून ही काळा अशीह पुढे काळाच्या ओघात वाहत राहील अशी आशा करूया. 

डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर मराठी निबंध | Dr Babasaheb Ambedkar Essay In Marathi

डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर जयंतीच्या शुभेच्छा, संदेश आणि whatsapp स्टेटस!